ادامۀ تفسیرباب الرعایه- 3

    ادامه باب   الرعایه   ــ شرح تفصیلی 

و پس از آنکه آفات و امراض قلب و عقل و نفس و بدن را فرمود و حفظ و رعایت آنها را از این آفات بیان نمود ، می فرماید : منظور از علمی که حضرت رسول (ص) بیان فرموده که واجب است بر هر مسلم و مسلمه، علم به اَنفُس است که به آن علم، صحّت و سقمِ مراتب ظاهری و باطنی نَفسِ خود را معلوم کند تا در سلوک الی الله حیران نماند. و این علمِ اَنفُس در نزد اهل معرفت و اهل الله مسمّی به علم سِرّ است؛ زیرا که این علم ، متعلق به معرفت قلب و مساعی جمیله و مقامات عالیۀ مستورۀ اوست، و اهل علم و عقل از آن بی خبرند. و تخصیص فرمود حضرت امام علیه السلام این علمِ مطلوبِ واجب را به علم انَفُس نه فنون علمیّۀ دیگر که باعث اظهار کمال است و به کار تکمیل نفس نمی آید و به واسطۀ آن علوم ، خلق او را عالم و فاضل گویند و مرجع خلایق شود و از تحصیل کمالات نفسانی خود باز ماند.حتی آنکه بزرگان گفته اند که اگر طریق تو در دنیا بر زهد و قناعت باشد و طالب سلوک طریق اِلَی الله  باشی ترا با ابواب و فنونِ علوم مختلفه چه کار است؟ تحصیل زیاده بر علمِ توحیدِ حقّ جلّ وعلا و سایر اصول خمسۀ دین و علم عبادات و اوامر و نواهی الهی و علم به آفات و امراض نفسانیه و عقلیه و قلبیه و معالجۀ آنها  بر تو لازم نیست مگر وقتی که ضرور شود ترا؛ زیرا که اهتمام در تکمیل نفس خویش اَهَمّ است از اصلاح در احوال سایر عباد و باز ماندن  از تکمیل نفس خود؛ زیرا که اول سؤال در آخرت از احوال عبد است نه از احوال خـَلق؛ چنان که خطاب به حضرت رسول صلی الله علیه و آله فرمود که :« قـُل اللهُ ثُمّ ذرهُم فی خوضِهِم یـَلعبون». سوره انعام آیه 91 معنی: بگو خدا وآنگاه ، ایشان را رها کن تا در بازیچۀ فریب دنیا فرو روند وسرگرم بازیچه وفریب باشند.  و پس از تکمیل نفس هر گاه فراغت حاصل نماید و به اصلاح احوال خلق و وعظ و نصیحت ایشان پردازد به منزلۀ زکوة علم و معرفت و کمال است که می دهد. و به این واسطه هم ، اجر و ثواب او را حاصل خواهد آمد.

                                                                                                                                                                .

  و هر گاه تکمیل نفس خود نکرده به نُصح و وعظ عباد پردازد و خود را فراموش کند «واعظ غیر متعظ»(19) خواهد بود ــ کما قال الله: « أتامُرُون الناسَ بِالبِرِّ وَ تـَنسِونَ أنفُسَکُم»ـ سوره البقره آیه 44 معنی ...آیا مردم را به نیکی پند میدهید در حالیکه خودرا فـراموش کرده اید.) علمش و وعظش اثری در نفوس خلایق نخواهد نمود. و در این صورت اعراض کرده است از امر واجبی که تکمیل نفس خود است و اقبال کرده به امر سنتی که فایدۀ مُعتـَد ٌبِه(20) از برای او و دیگران ندارد. و تحصیل علم اصول دین و فروع دین ــ به بسط و تفصیل ــ به جهت اِسکات و اِلزام اهل کفر و ملل و اهل بدعت و آراء مختلفه و هدایت کردن جُهّال و عوامّ ، واجب کفائی است؛ هر گاه در مملکتی یک نفر به این مرتبه و صفت باشد کفایت است و این تکلیف از سایرین ساقط می شود. اما واجبِ عینی بر هر فرد از مسلم و مسلمه ، تحصیلِ علمِ نافع است در تکمیل نفس خود؛ چنان که روایت شده که حق تعالی وحی فرمود به سوی داود علیه السلام فقال: یا داودُ تـَعـَلّـَمِ العِلمَ النافِع، فقال: إلهی وَ مَاالعلمُ النّافِع؟ قال:أن تَعرِفَ جَلالی وَ عَظَمَتی وَ کـَمالَ قُدرَتی عَلی کُلِّ شَیءٍ؛فـَإنَّ هذا الذی یُقَّرِبُکَ إلـَیّ؛ یعنی فرمود حقتعالی: ای داود تعلیم بگیر علم نافع به احوال خود را ، عرض کرد: پروردگارا علم نافع چیست؟ فرمود آنکه بشناسی جلال و عظمت و کبریاء و کمال قدرت مرا بر هر چیزی؛ پس این علم، نزدیک می کند ترا به من.

 و از بیانات حضرت امام(ص) در این سه باب ، محقق شد  که علم محبت و معرفت پروردگار حاصل نمی شود مگر به تهذیب نفس از اخلاق ردّیه و تصقیلِ(21) عقل از شبهه و شکوک (22)به نور علم الیقین، و تزکیه و تصفیۀ قلب از محبت و توجه به ما سوای حقتعالی. پس علم أنفس که به مفاد حدیث نبوی واجب است این است که حضرت بیان فرموده اند در این رساله، نه سایر فنون علمیه.پس از آن فرمود که لازم است نفس مؤمن در جمیع احوال شاکر باشد و معذرت از درگاه حقتعالی بر قصور خود و عمل خود بخواهد که اگر عمل مرا قبول فرمائی به محض فضل و کرم است و اگر ردّ نمائی به محض عدل و حساب است؛ زیرا که با وجود کمال دقت عبد در تکمیل باطن و ظاهر خود و تصحیح عقاید و اخلاق و اعمال خود چون حق تعالی ناقدِ بصیر است و نقایص بشریت بی شمار است، چه بسیار نقایص است که در نزد عبد به کمال جلوه کرده و از حقیقت آن بی خبر است، و بسیار حسنات است که به باطن سیئات است که :« حسنات الابرار سیئات المقربین».                                                                                                                                                                         زاهدان از گناه توبه  کنند / عارفان از عبادت استغفار                                                                                                                                         19-واعظ غیر مُتّعظ=پندگوی پند ناپذیر                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                             20-مُعتَدّ بِه=فراوان وبسیار                                                                                                                                                                                           21-تصقیل=جلا دادن                                                                                                                                                                                                                          22-شکُوک=تردید

 ادامه شرح تفصیلی باب الرعایه بقلم حضرت راز شیرازی                                                                                                                                                                و حقّ جلّ وعلا می فرماید :« یابنَ آدَم أحکِم السفینة فـَانَّ البحرَ عمیقٌ عمیق، وَأکثِرِ الزادَ فـَانَّ الطریقَ بعیدٌ بعید وَ أخلصِ العملَ فانَّ الناقدَ بصیرٌ بصیر»(23). و سبب شکر آنست مطالعه نماید در جمیع حرکات 149-طاعات ، توفیق دادن حقتعالی را بر طاعت. و مطالعه کند در سکون و اجتناب از معاصی، عصمت و حفظِ حقتعالی مر عبد را؛ و اگر نه توفیق عصمت او بود چگونه اقبال به طاعات و ادبار به معاصی می نمود؟ پس شکر حقتعالی در همه حال لازم آمد.   پس از آن می فرماید که : قوام آنچه در این باب مذکور شده از اصلاح ظاهر و باطن به افتقار به سوی غنی واقعی و اضطرار به اوست، و به خشوع و فروتنی در نزد اوست. و مفتاح این دو ، إنابه و بازگشت به سوی پروردگار است با کوتاه کردن أمل و آرزو؛ به این طریق که مداومت نماید یاد موت را و ببیند به عین یقین، توقف در حضور پادشاه جبار را به جهت حساب، تا آنکه برخورَد به عبودیت و عجز و فقر و نیستی و اضطرار خود و قدرت اُلوهیت، و غنی و هستی و اختیار وقهر و غلبۀ پروردگار که:« یا مَن تـَوَحّدَ بِالعِزّ وَ البـَقاءِ وَ قـَهَرَ عبادهُ بِالموتِ وَ الفـَناء»(24).  و بعد از این بداند که اگر حق جلّ وعلا خواهد در حساب با او به عدالت و مناقشه رفتار فرماید تمام اعمال صالحه و مجاهدات عبد وفا به یک نعمتِ جزئیِ حقتعالی نمی کند ؛ زیرا که عبد به آن نعمت محتاج است و حقتعالی از این اعمال بی نیاز. و اگر به نظر استغنا و بی نیازی نظر فرماید تمام عمل عبد و وجودش هباءً منثورا(25) خواهد شد. و بعد از فهم و علم به این مطالب به واسطۀ تدّبر، راحت می یابد از حبس در مضیق هوی.و نجات می یابد از دشمن شیطانی، و سالم می ماند از امراض و اغراض نفسانی، و اخلاص می ورزد در طاعت پروردگار به نور توفیق ربانی. و اصل در این اعمال آنست که بشمارد عمر 150-را یک روز واحد؛ چنان که حضرت رسول(ص) فرمود : دنیا ساعتی است، صرف کن او را در طاعت، زیرا که آنچه از عمر رفته است نخواهد برگشت و آنچه مانده است یقین در او ندارد پس عمر همانست که در اوست؛ قال امیر المؤمنین(ص):   ما فاتَ مَضی وَ ماسَیَاتیکَ فـَاین  /    قُم فـَاغتـَنِمِ الفُرصَة بَین العَدَمـَین (26) بعد می فرماید: باب این همه علوم و آداب و اخلاق که گفته آمد در این باب، التزام خلوت است از خلق ــ ظاهراً و باطناً ــ بمداومت  برفکر و تدبر در آنچه گفته آمد؛ زیرا که بدون رَفضِ (27)شواغل ظاهری و باطنی ، تفکرِ صایب حاصل نمی شود، و بدون تفکر کامل، فوز و فلاح و نجاح به آنچه گفته آمد صورت نمی یابد. و سبب اختیار خلوت از خلایق، قناعت است و ترک فضول(28) از معاش، و سبب تفکر، فراغت است از شواغل؛ و عماد و ستون فراغت، زهد است از دنیا. پس قناعت و زهد، دو باعث بزرگند بر خلوت و تفکر؛ چنانکه شیخ بهاء الدین عاملی علیه الرحمة فرموده:   عزلت بی عین علم آن زَلت است / وَر بود بی زایِ زهد آن علّت است   زهد و علم  ار  مجتمع نبود به هم / کی  توان  زد   در  ره عزلت قدم   و تمام زهد از دنیا به سبب پرهیزکاری است از آنچه نه بر وفق رضای حقتعالی است؛ زیرا که دنیا 151-مغضوب خداوند است نه مرضیّ او. و باب پرهیزکاری از خلاف رضای حقتعالی ، خوف از اوست. و دلیل خوف و خشیة، تذکر به عظمت خداوند و تمسک جستن است به خالص کردن طاعات و اوامر او و خوف و حذر و باز ماندن از محارم حقتعالی. و دلیل بر خلوصِ طاعات و خشیه و خوف، علم است ؛ چنان که فرموده است حقتعالی: « إنّما یَخشیَ اللهَ مِن عِبادِهِ العُلـَماءُ»سوره فاطر آیه 8 . پس هر گاه مسامحه و مساهله کرد در حفظ قلب و نفس و عقل و علم و دین و مال از امراض و آفات ، و داخل شد در قلب غفلت و در نفس شهوت و در عقل جهل و در علم هوی و در دین بدعت و در مال حرام، لازم است معالجه کردن این امراض و آفات به دستور العمل فوق به علم أنفس و شکر و عذر . مشاهدۀ توفیق عصمت از پروردگار، و افتقار و اضطرار و خشوع و خضوع و إنابه و قصرِ أمل (29)و ذکر موت و وقوف عند الله الجبار (30)و قـَصرِعُمر(31) و خلوت و فکرت و قناعت و فراغ و زهد و تقوی و خشیة و تعظیم و خوف و حذرــ که شرح هر یک از آنها درباب و موضع خود خواهد آمد ــ تا آنکه بعد از معالجه ، سالم ماند عبد بحسب باطن و ظاهر از عوایق سلوک در طریق الی الله، و در سلوک او را فتور و سستی دست ندهد و به کمالات و درجات معنویه و قرب حق جلّ وعلا فایز گردد؛« إنّه هُو الموفِقُ و المُعین» ********خاتمه باب الرعایه

23-ای فرزند آدم هان این کشتی (شریعت)خورااستوار کن چرا که دریای حقیقت بسی ژرف وعمیق است وهن تا توانی از عمل صالح فراوان توشه برگیر چرا که راه بسی دراز است. هان تا توانی عمل خود را از شائبه ریا پاک ساز چرا که صرّاف عمل ، بسی تیز بین است. 24-ای آن کس که در عزّت وجاودانگی ، یگانه وبر همه بندگان به طپانچۀ قهر، فرمان مرگ ونابودی رانده ای. 25-غبار پراکنده 26-آنچه از فرصتها که از بین رفته، گذشته است وآنچه ازین پس خواهد آمد کو؟ پس بر خیز وفرتی را که هک اکنون در اختیار داری مغتنم شمار؛ همان فرصتی که میانۀ گذشته از دست رفته ونیامدۀ غیر مسلّم یعنی دو معدوماست:در حاشیه این بیت از گلشن راز در معنی همین بیت که از دیوان حضرت امیر علیه السلام در متن آورده شده مرقوم شده است. چو ماضی نیست مستقبل مه وسال / چه باشد غیر از آن ؟یک نقطۀ حال 27-راندن وطرد کردن وترک نمودن 28-زیادتی 29-کوتاهی آزرو 30-ایستادن در پیشگاه خدای جبّار

31کوتاهی  عمر                                                                                                                                             از کتاب مصباح الشریعه ومفتاح الحقیقه امام صادق ص به تفسیر حضرت راز شیرازی که قبلا توضیحش را آوردم واز جناب آقای جولایی که فرمودند  کتاب  را کامل بنویسید ودر این راه کمک کردند تشکر.

جمع بندی باب الرعایه بقلم استادگرام مرحوم جنایب پژمانیان روحش  شاد                                                                                                         

وجود از مرض/              دارو قلب از غفلت          = ذکر الهی – شکر - عُذر- مشاهده توفیق عظمت الهی. نفس از شهوت       =   تقوی -اوامر الهی – خضوع  – انابه – کم کردن آرزو. عقل از جهل           =  علم دین – ذکر موت –حضور خداوند – عدالت . علم از هوی وهوس= علم نفس – فکر به کمی عمر – خلوت. دین از بدعت          = به رای خود نباشد – فکر – قناعت – تقوی – خشیه – تعظیم(یعنی اطاعت از اوامر الهی). مال از حرام           =کم خوردن به حلال – به عظمت الهی واقف شدن. انشاءالله برای کسانیکه اهل تحقیق هستند مورد توجه قرار بگیرد .